Plato kende aan Herakleitos van Efeze, hier verder aangeduid als Heraclitus, de uitspraak: “Ta panta rhei kai ouden menei” toe. Door de tijd heen bleef daar alleen Panta rhei van over, wat zoveel betekent als ‘alles stroomt’. Was deze uitspraak wel van Heraclitus en zo ja, wat bedoelde hij er dan mee?
Aanleiding van deze vraag was een post op LinkedIn Pulse met een nogal boute stelling: ‘Alle banken failliet’. Anders dan de titel doet vermoeden biedt het stuk weinig nieuws, maar het leverde wel wat leuke reacties op. Zelf nuanceerde ik zijn uitspraak met een verwijzing naar Heraclitus.
‘Verandering is constant’ is een andere uitleg van wat Heraclitus (544-483 BC) zou hebben bedoeld. Feit is alleen: we weten het niet zeker. Van zijn verhandeling ‘Over de natuur’ zijn slechts fragmenten bewaard gebleven. Verder moeten we afgaan op datgene wat later door anderen is beschreven. Maar dat hij één van de grote Griekse filosofen (presocratici) was lijkt geen twijfel, ook al werd hij meermaals een duister warhoofd genoemd.
De kern van de boodschap van Heraclitus is dat de wereld bestaat uit tegenstellingen, waarbij dit ‘in tegenstelling staan’ tot conflict leidt, wat weer aanzet tot verandering. Omgekeerd: er kunnen zich geen veranderingen voordoen zonder tegenstellingen, die bovendien op zichzelf niet kunnen bestaan. Zo is er geen licht zonder duisternis, geen gezondheid zonder ziekte, geen oorlog zonder vrede, geen liefde zonder haat. Heraclitus ging zelfs zover dat hij een zekere harmonie zag in de aanwezigheid van die tegenkrachten. Op de zoektocht naar verlichting is echter geen enkel verworven inzicht definitief, geen waarheid eeuwig. Alles wordt op elk ogenblik opnieuw in vraag gesteld: “panta rhei, ouden menei..”. Verandering is dus per definitie paradoxaal, of anders gezegd, een tegenstrijdig proces.
Deze dynamiek, nu veelal aangeduid als dialectiek, noemde hij ‘logos’ (woord of eeuwiggeldende uitleg). Of anders gezegd: uit de these en de antithese vormt zich een synthese. Vooruitgang is de resultante van het conflict der tegenstellingen.
Hij trok dit vergelijk door naar de rivier: terwijl het water steeds opnieuw wordt aangevoerd, en dus nooit gelijk blijft, verandert de rivierbedding zelf niet. We kunnen derhalve niet twee keer in dezelfde rivier stappen. Aan deze rivier-analogie wordt de uitspraak panta rhei toegeschreven en veelal gebruikt ter ondersteuning van de stelling dat alles onderhevig is aan verandering. Toch gaat deze analogie door de tijd niet helemaal op: de rivierbedding verandert immers net zo goed, of droogt zelfs helemaal op.
Het is echter mogelijk dat Heraclitus op iets heel anders duidde. Hij baseerde zijn denken namelijk voor een belangrijk deel op de oer-elementen: water, aarde, vuur en lucht. Zo kwam het leven volgens hem voort uit aarde en lucht, zorgde vuur ervoor dat materie continu veranderde (en het eerste oer-element was) en vervoerde het water de ziel (en zonk daar na de dood ook in terug). Het is dus niet ondenkbaar dat Heraclitus met zijn rivier-analogie slechts de tegenstelling van de ziel (water) tot het lichaam (bedding) trachtte uit te drukken. Die gedachte plaatst de uitdrukking panta rhei in een ander perspectief – meer gericht op de metafysica, dan op de constantheid van veranderingen der dingen.
Toch vind ik de analogie van de rivier, in de huidige context van technologische disruptie en economische stagnatie, nog zeer bruikbaar. Het plaatje bovenaan dit artikel laat een obstakel zien in zo’n rivier. Als je de rivier stroomopwaarts bekijkt lijkt er in eerste instantie weinig aan de hand: het water kabbelt wat tegen de steen op. Links en rechts voorbij de steen versneld het water echter al, om achter de steen, stroomafwaarts, in kolkend water over te gaan. Hoe groter de aanvoer van het water en hoe groter de steen, des te meer versnellingen zullen er in de rivier optreden en des te meer draaikolken. Tot het moment dat de wateraanvoer afneemt, of de rivierbedding zich verplaatst of opdroogt, blijft de toestand van tegenstellingen zoals die is.
Dat beeld, van schijnbare rust enerzijds en enorme onrust anderzijds, ofwel de dynamiek der tegenstellingen zoals bedoeld door Heraclitus, vraagt om nieuwe oplossingen, om nieuwe syntheses, of om innovaties zo je wilt.
Of Heraclitus de rivier-analogie ooit zo bedoeld heeft, wie zal het zeggen ..
